Şuşanın demoqrafik məlumatları

Qarabag.com Şuşanın demoqrafiyası haqqında 1823-cu ildən 1989-cu ilə qədər aid məlumatları təqdim edir. Bu materialın hazırlanmasında 25 rəsmi və akademik mənbədən istifadə olunmuşdur.

1823: Ailələrin sayı – 1462
[P. İ. Mogilyevskinin və P. N. Yermolovun A. P. Yermolova Qarabağ əyalətinin gəlirləri haqqında raportu, 02.05.1823
 Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi (sənədlər toplusu) C. II (1814-1830). Ermənistan SSR Elmlər akademiyası, Yerevan 1978. səh. 122]

1864: Əhali sayı – 20.297 nəfər
[Qafqaz canişinliyinin Baş idarəsində nəşr edilmiş 1865-ci ilə olan Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1864. Səh. 125]

1874: Əhali sayı – 30.000. Tatar – 16.000; erməni – 14.000.
[1886-cı il üçün Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1885. səh. 125]

1882: Əhali sayı – 24.552.
[1883-cü il üçün Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1882. Bölmə I, səh. 252]

1886: Əhali sayı – 26.806 (kişi– 15.786, qadın– 11.020).
Ermənilərin sayı – 15.188
Türklər (tatarlar) – 11.595 (7045 – kişi, 4550 – qadın)
Ruslar – 22
Yəhudilər – 2  
[1891-ci ilə olan Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1890. Əlavə “Zaqafqaziyanın məkanı və əhalisi haqqında məlumat”, səh.10]
[1895-ci ilə olan Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1894. Bölmə V, səh. 54-55]
[1902-ci ilə olan Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1901. Bölmə III, səh. 29]

1891:

 Əhali sayı – 26.780.
 Erməni qriqoryanları – 15.160; erməni katolikləri– 2
 Şiələr – 11.595 (7045 – kişi, 4550 – qadın); sünnələr– 0
 Pravoslavlar – 22
 Yəhudilər-2
[1897-ci ilə olan Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1896. Bölmə V, səh. 44-45]

1897: Əhali sayı – 25.881

Etnik-dini tərkib

  • Ermənilər – 14.240
  • Erməni qriqoryanlar – 14.335;
  • erməni müsəlmanlar – 12,
  • erməni katoliklər – 9,
  • erməni pravoslavlar – 6,
  • qədim dinlərə mənsub ermənilər və ateistlər – 57

 Türklər – 10.787

Onlardan tatarlar (azərbaycanlılar) – 10.778 (müsəlman – 10.777, 1 erməni qriqoryan kilsəsinin tərəfdarı)

  • Ruslar – 396
  • Polyaklar – 133
  • Gürcülər – 37
  • Almanlar – 12
  • Yəhudilər – 4
  • Pribaltlar – 2

Sosial status üzrə

  • Meşşanlar (orta sinif) – 15.755
  • Kəndlilər – 4.833
  • Zadəganlar (əsil-nəcabətli aristokratiya) – 2.272
  • Tacirlər – 593
  • Ruhanilər (bütün konfessiyalar) – 270

Digər dövlətlərin nümayəndələri (Rusiya imperiyasından başqa)

  • 330 (266 – kişi, 64 – qadın)
  • Onlardan 293 nəfəri İranlı olub

Əhalinin savadlılığı

  • Savadsız – 17.825
  • Savadlı – 4.994
  • Ali təhsilli – 36

[1907-ci ilə olan Qafqaz təqvimi, Qafqaz Statistika Komitəsinin nəzdində Qafqazdakı Mülki hissənin Baş rəisinin sərəncamı ilə nəşr edilmişdir. Tiflis, 1906. Əlavə III «1897-ci ilin əhali siyahıya alınması məlumatlarına əsasən Zaqafqaziya diyarının əhalisinin dini mənsubiyyəti və ana dili üzrə bölüşdürülməsi, səh. 106]
[Rusiya İmperiyası əhalisinin ilk ümumi siyahıya alınması 1897-ci il. Daxili İşlər Nazirliyinin Mərkəzi Statistika Komitəsinin nəşri, 1904. Yelizavetpol quberniyası, səh. 2-181]

1904: Əhalinin sayı – 33.187

1910: Əhali sayı – 42.016 (Şuşa qəzası administrasiyası haqqında məlumat).

1913-1914: Əhali sayı – 42.568 (Şuşa qəzası administrasiyasının 01.01.1914-cü il tarixə olan məlumatına əsasən)

1915: Əhali sayı – 43.900

1919: “Bakinskiy Raboçiy” qəzetinin (21.12.1922-ci il) məlumatına əsasən, 1919-cu ildə Şuşa şəhərində demək olar ki, eyni sayda erməni və müsəlman əhalisi var idi.
[Azərbaycan SSR Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaranma tarixi haqqında (sənədlər və materiallar)). Bakı, 1989. Səh. 136].

1921-1927: 1918-1920-ci illərdəki hərbi hərəkatlar nəticəsində 1921-ci ildə əhalinin sayı (1914-cü ilə olan 42.568-dən) 9.223-ə azaldı.

1921-ci ildə Ermənistan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaranması barədə qərar qəbul edildikdən sonra əhalinin Şuşadan axını prosesi gücləndi. Buna əlavə təkan da 1923-cü ildə Şuşada olan inzibati mərkəzin Xankəndiyə köçürülməsi qərarı oldu. Şuşa əhalisinin sayının aşağıdakı dinamikasını buna sübut kimi göstərmək olar:

1922-ci ildə azərbaycanlıların Şuşa əhalisi arasında mütləq üstünlük təşkil etməsini 31.01.1922-ci il üçün Azərbaycanın maarif müəssisələrinin siyahıya alınma məlumatları sübut edir. Şuşada 11 şəhər məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 10-da tədris dili yalnız türk dili idi və yalnız bir məktəbdə tədris iki dildə – türk və erməni dillərində aparılırdı.
[31 yanvar 1922 – ci ildə Azərbaycanın maarif müəssisələrinin siyahıya alınması-maarif müəssisələrinin siyahıları. 1-ci nəşr – tədris müəssisələri. Bakı, 1922 Səh. 100]
1926-cı ildə əhalinin 96%-ni azərbaycanlılar təşkil edirdi.
[İ. Niftəliyev  Ermənilərin ekspansionist planlarında Azərbaycan SSR (XX əsrin 20-ci illəri). Bakı, 2010. Səh. 130]
“Azərbaycan SSR hökumətinin 1925-1926-cı illər üzrə hesabatı”nda qeyd edilmişdir ki, Şuşa şəhərində “əsasən türklər” üstünlük təşkil edir.
[1918-1925-ci illər Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaranma tarixi haqqında (sənədlər və materiallar) Bakı, 1989. Səh. 319-320]
1927-ci ildə Moskvada nəşr edilmiş məlumat kitabçasında bildirilirdi ki, Şuşa əhalisi “yalnız müsəlmanlar”dan ibarət olub. 
[RYXK (Rabitə Yolları Xalq Komissariatı) Transpeçat Məlumat kitabçası  Qafqaz. Moskva, 1927. Səh. 362]

1931: Əhali sayı – 5.285

  • Kişi – 2.915
  • Qadın – 2.370
  • Türklər – 5.096 (96.4%)

Savadlı əhalinin sayı – 2.703

1939: Əhali sayı – 5.424
[1959-cu ilə olan ümumittifaq əhali siyahıya alınması – Azərbaycan SSR. Moskva, 1963. Səh. 15]

1959: Əhalinin sayı – 6.117
[1959-cu ilə olan ümumittifaq əhali siyahıya alınması – Azərbaycan SSR. Moskva, 1963. Səh. 15]

1988: Şəhər hakimiyyətinin məlumatına görə, 1988-ci ilin ortalarında Şuşa əhalisinin sayı 14.000 nəfərə yaxın idi.
[“Bakinskiy raboçiy” qəzeti, 28.07.1988, səh.3]
1988-ci il ərzində Ermənistandan azərbaycanlı qaçqınların buraya köçürülməsi hesabına şəhər əhalisinin artımı müşahidə olunurdu. Rəsmi məlumata görə, 1989-cu ilin əvvəlində onların sayı Şuşada 2000-dən çox olmuşdur.
[“Bakinskiy raboçiy” qəzeti, 09.02.1989, səh. 1]

1989: 1989-cu ildə əhalinin siyahıya alınması nəticələrinə görə Şuşada 17000 nəfər əhali məskunlaşıb, onlardan 98% azərbaycanlı olub.

29.05.1989: Şuşa rayon Kommunist Partiyası Komitəsinin birinci katibi (de-yure Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı) Vaqif Cəfərov Sovet İttifaqı Xalq deputatlarının qurultayında bildirib ki, Şuşa rayon əhalisinin 90%-dən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edir. “Demək olar ki, bütün 220 yaşayış məntəqəsində (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti) azərbaycanlılar yaşayır, 53 yaşayış məntəqəsində isə onlar əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edir”,-deyə Cəfərov qeyd edib.
[«İzvestiya» qəzeti 01.06.1989, səh. 4]