{"id":4353,"date":"2020-11-02T08:54:30","date_gmt":"2020-11-02T04:54:30","guid":{"rendered":"http:\/\/qarabag.com\/?p=4353"},"modified":"2020-11-06T13:23:03","modified_gmt":"2020-11-06T09:23:03","slug":"s%c9%99n%c9%99dl%c9%99r-qarabagin","status":"publish","type":"post","link":"https:\/\/qarabag.com\/s%c9%99n%c9%99dl%c9%99r-qarabagin\/","title":{"rendered":"S\u0259n\u0259dl\u0259r Qaraba\u011f\u0131n \u201cerm\u0259ni m\u00f6c\u00fcz\u0259si\u201dnin sirrini a\u00e7\u0131r"},"content":{"rendered":"
Qaraba\u011fda 20 faiz azl\u0131qda olan erm\u0259nil\u0259r c\u0259mi 100 il \u0259rzind\u0259 Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011f \u0259halisinin 94%-ni t\u0259\u015fkil ed\u0259r\u0259k, onun m\u00fctl\u0259q \u0259ks\u0259riyy\u0259tin\u0259 \u00e7evrilmi\u015fdir. M\u0259hz bu, onlara orada 1990-c\u0131 ill\u0259rd\u0259 Qaraba\u011f\u0131n aran hiss\u0259sini udmu\u015f v\u0259 “Artsax Respublikas\u0131”na \u00e7evrilmi\u015f muxtariyy\u0259t \u0259ld\u0259 etm\u0259y\u0259 imkan verdi. Nisb\u0259t\u0259n q\u0131sa bir m\u00fcdd\u0259td\u0259, XIX – XX \u0259srin \u0259vv\u0259ll\u0259rin\u0259 aid r\u0259smi s\u0259n\u0259dl\u0259r\u0259 g\u00f6r\u0259 20 – 94% aras\u0131nda bel\u0259 m\u00f6c\u00fcz\u0259vi bir yeni forma var idi. H\u0259l\u0259 bu xanl\u0131\u011f\u0131n Rusiya imperiyas\u0131na r\u0259smi daxil edilm\u0259sind\u0259n iki il \u0259vv\u0259l, 19 iyul 1811<\/strong>-ci ild\u0259 daxili i\u015fl\u0259r naziri Osip Kozodavlevin “G\u00fcrc\u00fcstan\u0131n v\u0259 Qafqaz\u0131n bir s\u0131ra dig\u0259r vilay\u0259tl\u0259rinin t\u0259sviri il\u0259” xidm\u0259ti qeyd t\u0259rtib olunmu\u015fdu. Orada bildirilirdi:<\/span><\/p>\n “Qaraba\u011f \u0259razisind\u0259 12 min ail\u0259y\u0259 q\u0259d\u0259r \u0259hali, o c\u00fcml\u0259d\u0259n 2500 ail\u0259y\u0259 q\u0259d\u0259r erm\u0259nil\u0259r, qalanlar\u0131 is\u0259 tatarlar v\u0259 ya m\u0259h\u0259mm\u0259dlil\u0259r<\/em> (m\u00fcs\u0259lmanlar) oldu\u011fu hesab olunur”.<\/span> Bel\u0259likl\u0259, \u00a0XIX \u0259srin \u0259vv\u0259ll\u0259rind\u0259 erm\u0259nil\u0259rin Qaraba\u011fda ya\u015fayan ail\u0259l\u0259rin \u00fcmumi say\u0131n\u0131n yaln\u0131z 20,8% -ni t\u0259\u015fkil etdiyini g\u00f6st\u0259r\u0259n r\u0259smi s\u0259n\u0259dimiz var. Bu, art\u0131q erm\u0259nil\u0259rin orada q\u0259dimd\u0259n \u00e7oxluq t\u0259\u015fkil etdikl\u0259ri iddialar\u0131n\u0131n birm\u0259nal\u0131 \u015f\u0259kild\u0259 t\u0259kzib olunmas\u0131na xidm\u0259t edir.<\/span><\/span><\/p>\n Qaraba\u011f\u0131n Rusiya d\u00f6vl\u0259tin\u0259 r\u0259smi \u015f\u0259kild\u0259 daxil edilm\u0259sind\u0259n on il sonra (1813) iki m\u0259mur ke\u00e7mi\u015f xanl\u0131\u011f\u0131 g\u0259z\u0259r\u0259k, 17 aprel 1823<\/strong>-c\u00fc ild\u0259 “Qaraba\u011f vilay\u0259tinin t\u0259svirini” r\u0259hb\u0259rliy\u0259 t\u0259qdim etdil\u0259r. Bu s\u0259n\u0259dd\u0259 h\u0259r bir k\u0259ndin etnik m\u0259nsubiyy\u0259ti v\u0259 orada ya\u015fayan ail\u0259l\u0259rin say\u0131 qeyd edilirdi. Bu, \u0259halinin etnik t\u0259rkibinin hesablanmas\u0131na imkan verir. Bel\u0259 ki, 614 k\u0259ndd\u0259n 450-si “tatar” (y\u0259ni t\u00fcrk), 150-si is\u0259 erm\u0259ni k\u0259ndl\u0259ridir. Onlarda\u00a0 20.095 ail\u0259 ya\u015fay\u0131rd\u0131: 15.729 (78.3%) \u2013 “tatar”, 4.366 (21.7%) \u2013 erm\u0259ni. H\u0259r iki r\u0259smi s\u0259n\u0259dd\u0259n g\u00f6r\u00fcn\u00fcr ki, \u00f6t\u0259n \u0259srin ilk iki onilliyind\u0259 Qaraba\u011f\u0131n etnik t\u0259rkibi d\u0259yi\u015fm\u0259yib v\u0259 erm\u0259nil\u0259r \u0259halinin t\u0259xmin\u0259n 20%-ni t\u0259\u015fkil edib.<\/span> Bu kontekstd\u0259 \u015eu\u015fa \u015f\u0259h\u0259r m\u0259kt\u0259binin m\u00fc\u0259llimi Ambarsum Ter-Yeliazarovun qeydini d\u0259 misal g\u0259tirm\u0259k olar. O, 1880-ci ill\u0259rin sonlar\u0131nda, 20 ild\u0259n bir q\u0259d\u0259r sonra Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011fda erm\u0259ni Muxtar Vilay\u0259tinin yarad\u0131lmas\u0131 \u00fc\u00e7\u00fcn \u0259sas \u0259razi olacaq \u015eu\u015fa q\u0259zas\u0131n\u0131n \u0259sas istehsal sah\u0259l\u0259ri v\u0259 iqtisadiyyat\u0131n\u0131n \u00fcmumi t\u0259hlilini haz\u0131rlad\u0131.\u00a0 Bu q\u0259zan\u0131n etnik t\u0259rkibini t\u0259svir ed\u0259n Ter-Yeliazarov bildirir ki,” tatarlar” (y\u0259ni t\u00fcrkl\u0259r) “yerli sakinl\u0259rdir”.<\/span> \u00dcst\u0259lik, erm\u0259nil\u0259rd\u0259n b\u0259hs ed\u0259rk\u0259n bel\u0259 a\u00e7\u0131qlamalar vermir.<\/span> \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259 erm\u0259nil\u0259rinin Qaraba\u011fa k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si <\/strong><\/span><\/p>\n 1828-1830-cu ill\u0259rd\u0259<\/strong> Rusiya hakimiyy\u0259ti \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259d\u0259n C\u0259nubi Qafqaza 140.000-\u0259 yax\u0131n erm\u0259ni k\u00f6\u00e7\u00fcrd\u00fc.<\/span> Onlar\u0131 ke\u00e7mi\u015f Qaraba\u011f, \u0130r\u0259van v\u0259 Nax\u00e7\u0131van xanl\u0131qlar\u0131n\u0131n \u0259razil\u0259rind\u0259 yerl\u0259\u015fdirdil\u0259r. Qaraba\u011fda ne\u00e7\u0259 n\u0259f\u0259r erm\u0259ni miqrant\u0131n\u0131n m\u0259skunla\u015fd\u0131\u011f\u0131 d\u0259qiq m\u0259lum deyil. Ancaq bu r\u0259q\u0259min \u0259h\u0259miyy\u0259tli olmas\u0131n\u0131 o d\u00f6vr\u00fcn r\u0259smi s\u0259n\u0259dl\u0259rinin a\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 fraqmentl\u0259ri s\u00fcbut edir:<\/span><\/p>\n “…Aderbijandan xristianlar\u0131n b\u00f6lg\u0259miz\u0259 ke\u00e7m\u0259si, sonradan ald\u0131\u011f\u0131m m\u0259lumatlardan da g\u00f6r\u00fcnd\u00fcy\u00fc kimi, m\u00fcv\u0259ff\u0259qiyy\u0259tl\u0259 h\u0259yata ke\u00e7irilir v\u0259 \u00a0indi Qaraba\u011fda 279<\/span> v\u0259 \u0130r\u0259van b\u00f6lg\u0259sind\u0259 948 ail\u0259<\/span> art\u0131q m\u0259skunla\u015fm\u0131\u015fd\u0131r. Polk. Lazarev t\u0259minat verir ki, b\u00fct\u00fcn k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259rin say\u0131 5000-d\u0259n \u00e7ox ail\u0259 t\u0259\u015fkil ed\u0259c\u0259kdir<\/em>“.<\/span> “5000-d\u0259n \u00e7ox ail\u0259 Araza yax\u0131nla\u015fd\u0131qda … \u0259vv\u0259lc\u0259 Erm\u0259nistan Regional \u015euras\u0131n\u0131n r\u0259smi m\u0259ktubunu ald\u0131m, o, m\u0259n\u0259 m\u0259lumat verirdi ki, \u00e7\u00f6r\u0259k azl\u0131\u011f\u0131na g\u00f6r\u0259 k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259r\u0259 laz\u0131mi k\u00f6m\u0259k g\u00f6st\u0259r\u0259 bilm\u0259z v\u0259 onlar\u0131 m\u0259hsul y\u0131\u011f\u0131m\u0131na q\u0259d\u0259r saxlama\u011f\u0131 xahi\u015f etdi. Tezlikl\u0259, May\u0131n 8-d\u0259 t\u0259r\u0259fimd\u0259n Siz Alih\u0259zr\u0259tin ad\u0131ndan k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259rin, x\u00fcsusil\u0259 yoxsullar\u0131n b\u00f6y\u00fck hiss\u0259sinin, h\u0259r \u015feyl\u0259 t\u0259min oluna bil\u0259c\u0259kl\u0259ri Qaraba\u011fa getm\u0259l\u0259ri<\/span> bar\u0259d\u0259 24 aprel tarixli \u2116926\u00a0 s\u0259r\u0259ncam q\u0259bul edildi<\/em>“.<\/span> “B\u0259yazet d\u0259st\u0259sinin r\u0259isi gen.-m. <\/em>(general-mayor) Reutt 20 dekabrdan m\u0259n\u0259 m\u0259lumat verdi ki, <\/em>Alih\u0259zr\u0259t B\u0259yazet \u015f\u0259h\u0259rinin <\/em>(m\u00fcasir T\u00fcrkiy\u0259nin \u015f\u0259rqi) erm\u0259nil\u0259rin\u0259 verilm\u0259si ist\u0259dikl\u0259rin\u0259 g\u00f6r\u0259 1143 ail\u0259nin \u00f6z torpaqlar\u0131na k\u00f6\u00e7\u00fcrm\u0259k \u00fc\u00e7\u00fcn Erm\u0259ni mahallar\u0131nda olan Tal\u0131\u015f, D\u0259r\u0259\u00e7i\u00e7\u0259k v\u0259 Abaran mahallar\u0131n\u0131 se\u00e7m\u0259yi t\u0259klif etdil\u0259r; B\u0259yazid pa\u015fal\u0131\u011f\u0131n\u0131n sancaqlar\u0131ndan iki min ail\u0259nin is\u0259 Qaraba\u011f vilay\u0259tind\u0259 yerl\u0259\u015fdirm\u0259yi t\u0259klif etdil\u0259r. B\u0259yazid \u015f\u0259h\u0259r sakinl\u0259ri il\u0259 ayr\u0131lmaq ist\u0259m\u0259y\u0259n bu son ail\u0259l\u0259r…\u00a0 \u00f6z m\u00fcv\u0259kkill\u0259rini g\u00f6nd\u0259rdil\u0259r v\u0259 bu \u0259razid\u0259n ilk onlar\u0131n k\u00f6\u00e7m\u0259sini xahi\u015f etdil\u0259r…<\/span> Erm\u0259ni vilay\u0259tinin yuxar\u0131da qeyd olunan \u00fc\u00e7 mahal\u0131nda yaln\u0131z 800 ail\u0259y\u0259 q\u0259d\u0259r m\u0259skunla\u015fd\u0131rmaq olar…<\/em>“.<\/span> Erm\u0259ni miqrasiyas\u0131ndan sonra Qaraba\u011f\u0131n etnik t\u0259rkibinin d\u0259yi\u015fdirilm\u0259si<\/strong><\/span><\/p>\n 1830-cu ill\u0259rd\u0259<\/strong>, y\u0259ni \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259 erm\u0259nil\u0259rinin k\u00fctl\u0259vi sur\u0259td\u0259 C\u0259nubi Qafqaza k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sind\u0259n bir ne\u00e7\u0259 il sonra Paris Co\u011frafi C\u0259miyy\u0259tinin qurucular\u0131ndan biri Jan-Batist Benua Eyries (Jean-Baptiste Beno\u00eet Eyri\u00e8s) buraya s\u0259f\u0259r etmi\u015fdir. O, s\u0259yah\u0259t qeydl\u0259rini 1839-cu ild\u0259 Parisd\u0259 \u00abVoyage pittoresque en Asie et en Afrique, r\u00e9sum\u00e9 g\u00e9n\u00e9ral des voyages anciens et modernes\u00bb ad\u0131 alt\u0131nda kitab \u015f\u0259klind\u0259 n\u0259\u015fr etdirib. T\u0259\u0259ss\u00fcf ki, m\u0259rk\u0259zi paris kitabxanalar\u0131nda, o c\u00fcml\u0259d\u0259n Centre national d ‘ art et de culture Georges-Pompidou-da, h\u0259m\u00e7inin Paris co\u011frafiya c\u0259miyy\u0259tinin arxivind\u0259 bu kitab\u0131n yaln\u0131z q\u0131sald\u0131lm\u0131\u015f versiyalar\u0131 qorunub saxlan\u0131b. Amma bizim s\u0259r\u0259ncam\u0131m\u0131zda onun 1840-c\u0131 ild\u0259 Moskvada n\u0259\u015fr olunmu\u015f rus t\u0259rc\u00fcm\u0259si var. Burada Qaraba\u011f\u0131n iki s\u0259hif\u0259lik t\u0259sviri var. Frans\u0131z s\u0259yyah\u0131 sakinl\u0259rin etnik-dini t\u0259rkibi bar\u0259d\u0259 qeyd edirdi:<\/span><\/p>\n “\u018fhali \u0259sas\u0259n m\u00fcs\u0259lmanlardan, y\u0259ni tatarlardan <\/em>(t\u00fcrkl\u0259rd\u0259n) v\u0259 k\u00fcrdl\u0259rd\u0259n ibar\u0259tdir ki, bu da 14,000 ail\u0259dir. H\u0259m\u00e7inin erm\u0259nil\u0259r d\u0259 ya\u015fay\u0131r. Onlar\u0131n say\u0131 iki d\u0259f\u0259 azd\u0131r<\/em>“.<\/span> Bel\u0259likl\u0259, 1830-cu ill\u0259rd\u0259 Qaraba\u011fda ail\u0259l\u0259rin say\u0131 21.000-\u0259 yax\u0131n idi. Bu, dem\u0259k olar ki, 1823-c\u00fc ild\u0259 oldu\u011fu q\u0259d\u0259rdir. Ancaq erm\u0259nil\u0259rl\u0259 m\u00fcs\u0259lmanlar aras\u0131ndak\u0131 nisb\u0259t a\u00e7\u0131q \u015f\u0259kild\u0259 d\u0259yi\u015fib. \u018fg\u0259r Erm\u0259nil\u0259r 1823-c\u00fc ild\u0259 Qaraba\u011fda ya\u015fayan ail\u0259l\u0259rin 22%-d\u0259n az hiss\u0259sini t\u0259\u015fkil edirdis\u0259, 1830-cu ill\u0259rd\u0259 onlar\u0131n pay\u0131 33%-\u0259 q\u0259d\u0259r artm\u0131\u015fd\u0131.<\/span><\/p>\n Eyriesin m\u0259lumatlar\u0131n\u0131n do\u011frulu\u011fu dolay\u0131 yolla 1836-c\u0131 ild\u0259 Sankt-Peterburqda \u00e7ap olunmu\u015f “Qafqazdak\u0131 Rusiya m\u00fclkl\u0259rinin icmal\u0131” s\u0259n\u0259dind\u0259ki m\u0259lumatlarla t\u0259sdiql\u0259nir. Orada “Qaraba\u011f \u0259yal\u0259ti”nin \u0259halisinin etnik t\u0259rkibi g\u00f6st\u0259rilm\u0259s\u0259 d\u0259, ail\u0259l\u0259rin say\u0131 20.449 t\u0259\u015fkil edir.<\/span> Bel\u0259 \u00e7\u0131x\u0131r ki, 1823-1836-c\u0131 ill\u0259rd\u0259 Qaraba\u011fdak\u0131 ail\u0259l\u0259rin say\u0131 \u00e7ox c\u00fczi miqdarda – 20.095-d\u0259n 20.449-a kimi art\u0131b. Ancaq eyni zamanda, erm\u0259nil\u0259rl\u0259 m\u00fcs\u0259lmanlar aras\u0131ndak\u0131 nisb\u0259td\u0259 \u0259h\u0259miyy\u0259tli d\u0259yi\u015fiklikl\u0259r oldu:<\/span><\/p>\n M\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n Qaraba\u011fdan s\u0131x\u0131\u015fd\u0131r\u0131lmas\u0131 <\/strong><\/span><\/p>\n B\u00fct\u00f6vl\u00fckd\u0259 \u0259hali say\u0131n\u0131n bu q\u0259d\u0259r c\u00fczi artmas\u0131 il\u0259 yana\u015f\u0131 Qaraba\u011fdak\u0131 erm\u0259nil\u0259rin say\u0131ndak\u0131 bu q\u0259d\u0259r n\u0259z\u0259r\u0259 \u00e7arpacaq d\u0259r\u0259c\u0259d\u0259 art\u0131m nec\u0259 m\u00fcmk\u00fcn oldu? Cavab Rusiya imperiyas\u0131n\u0131n \u0130randak\u0131 s\u0259firi Aleksandr Qriboyedovun “\u0130randan erm\u0259nil\u0259rin bizim vilay\u0259tl\u0259rimiz\u0259 k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si haqq\u0131nda”1828-ci il tarixli r\u0259smi qeydind\u0259 verilir. Bu s\u0259n\u0259dd\u0259 qeyd olunur:<\/span><\/p>\n “Erm\u0259nil\u0259rin \u0259ks\u0259riyy\u0259ti m\u00fcs\u0259lman m\u00fclk\u0259darlar\u0131n\u0131n torpaqlar\u0131nda m\u0259skunla\u015fd\u0131 … Yerli sakinl\u0259r \u00f6zl\u0259ri s\u0131xl\u0131qla m\u0259skunla\u015f\u0131blar v\u0259 \u0259sasl\u0131 \u015f\u0259kild\u0259 naraz\u0131l\u0131q ed\u0259n m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131<\/span> s\u0131x\u0131\u015fd\u0131r\u0131rlar<\/em>“.<\/span> “M\u0259skunla\u015fd\u0131r\u0131lmam\u0131\u015f torpaqlar\u0131n \u00e7ox olma\u011f\u0131na baxmayaraq, k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259r, t\u0259bii olaraq sakinl\u0259rin t\u0259rk etdikl\u0259ri k\u0259ndl\u0259rd\u0259 m\u0259skunla\u015fma\u011fa \u00e7al\u0131\u015f\u0131rd\u0131lar. Bunlar \u00fcmumiyy\u0259tl\u0259 \u0259n m\u0259hsuldar, suvar\u0131lan torpaq sah\u0259l\u0259ri idi; h\u0259m d\u0259 burda haz\u0131r ya\u015fay\u0131\u015f evl\u0259ri d\u0259 vard\u0131. Eyni zamanda, yerli sakinl\u0259r bu k\u0259ndl\u0259ri \u0259b\u0259di olaraq t\u0259rk etm\u0259mi\u015fdil\u0259r. Onlar h\u0259rbi d\u00f6vr\u00fcn f\u0259lak\u0259tl\u0259rind\u0259n <\/em>(1826-1828-ci ill\u0259r Rusiya-\u0130ran m\u00fcharib\u0259si) xilas olmaq \u00fc\u00e7\u00fcn da\u011flara \u00e7\u0259kilmi\u015fdil\u0259r v\u0259 1829-cu il\u0259d\u0259k dem\u0259k olar ki, ham\u0131s\u0131 geri qay\u0131td\u0131. Evl\u0259rinin tutuldu\u011funu g\u00f6r\u00fcb yeni sahibl\u0259r il\u0259 m\u00fcbahis\u0259l\u0259r\u0259 girirdil\u0259r, b\u0259z\u0259n qalib g\u0259lirdil\u0259r, lakin \u00e7ox vaxt g\u00fcz\u0259\u015ft\u0259 getm\u0259k m\u0259cburiyy\u0259tind\u0259 qalaraq yax\u0131nl\u0131qdak\u0131 az \u0259lveri\u015fli \u0259razil\u0259rd\u0259 m\u0259skunla\u015f\u0131r v\u0259 ya da\u011flara gedir v\u0259 yeni k\u0259ndl\u0259r tikib bird\u0259f\u0259lik m\u0259skunla\u015f\u0131rd\u0131lar<\/em>“.<\/span> M\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n h\u0259r yerd\u0259 s\u0131x\u0131\u015fd\u0131r\u0131ld\u0131\u011f\u0131n\u0131, erm\u0259nil\u0259rin n\u0259inki Rus-\u0130ran m\u00fcharib\u0259si zaman\u0131 yerli sakinl\u0259rin ham\u0131s\u0131n\u0131n v\u0259 ya bir qisminin m\u00fcv\u0259qq\u0259ti qa\u00e7d\u0131\u011f\u0131 k\u0259ndl\u0259ri, h\u0259tta tamamil\u0259 m\u0259skunla\u015fd\u0131qlar\u0131 k\u0259ndl\u0259ri d\u0259 tutduqlar\u0131n\u0131 1828-ci ild\u0259 \u0130r\u0259van v\u0259 Nax\u00e7\u0131van xanl\u0131qlar\u0131 \u0259razisind\u0259 yarad\u0131lm\u0131\u015f Erm\u0259ni vilay\u0259tinin r\u0259isi Vasili Bebutovun raportunu g\u00f6st\u0259rir:<\/span><\/p>\n “B\u0259yazid pa\u015fal\u0131\u011f\u0131ndan <\/em>(y\u0259ni T\u00fcrkiy\u0259d\u0259n) Erm\u0259ni vilay\u0259tin\u0259 k\u00f6\u00e7\u0259n erm\u0259nil\u0259r art\u0131q m\u0259skunla\u015fma\u011fa ba\u015flay\u0131blar v\u0259 yerli sakinl\u0259rin ya\u015fad\u0131\u011f\u0131 k\u0259ndl\u0259ri \u00f6zl\u0259ri \u00fc\u00e7\u00fcn t\u0259l\u0259b edirl\u0259r<\/em><\/span><\/p>\n [\u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 608]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n Yerli m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si, Rusiya hakimiyy\u0259tinin icaz\u0259 verm\u0259si il\u0259 erm\u0259ni k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259r t\u0259r\u0259find\u0259n h\u0259yata ke\u00e7irildi.<\/span> Bunun \u00fc\u00e7\u00fcn h\u0259tta normativ baza da haz\u0131rlanm\u0131\u015fd\u0131. O, \u0130. F. Paskevi\u00e7in 29 fevral 1828-ci il tarixli “\u0130randan olan k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259rin q\u0259bulu v\u0259 yerl\u0259\u015fdirilm\u0259sinin t\u0259\u015fkili haqq\u0131nda \u0130r\u0259van M\u00fcv\u0259qq\u0259ti \u0130dar\u0259sin\u0259 \u0259mri”nd\u0259 \u00f6z \u0259ksini tapm\u0131\u015fd\u0131. Qraf \u0130van Paskevi\u00e7 Qafqazda Rusiya qo\u015funlar\u0131n\u0131n komandan\u0131 idi. O, \u0130ran erm\u0259nil\u0259rinin k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sinin t\u0259\u015fkili il\u0259 ba\u011fl\u0131 t\u0259limatlar ver\u0259r\u0259k q\u0259rara al\u0131b:<\/span><\/p>\n “Yeni xristian k\u0259ndl\u0259rinin m\u00fcs\u0259lmanlarla qar\u0131\u015fd\u0131r\u0131lmas\u0131ndan m\u00fcmk\u00fcn q\u0259d\u0259r yay\u0131n\u0131n, lakin xristianlardan ayr\u0131-ayr\u0131 dair\u0259l\u0259r v\u0259 ya mahallar yaratma\u011fa \u00e7al\u0131\u015f\u0131n, bunun \u00fc\u00e7\u00fcn bax\u0131n ki, b\u0259zi m\u00fcs\u0259lman k\u0259ndl\u0259rini onlar\u0131n dinda\u015flar\u0131n\u0131n az m\u0259skunla\u015fd\u0131\u011f\u0131 yerl\u0259r\u0259 k\u00f6\u00e7\u00fcrm\u0259k olarm\u0131; haz\u0131rda m\u00fcs\u0259manlar aras\u0131nda olan xristian k\u0259ndl\u0259rini is\u0259 xristianlar\u0131n yan\u0131na k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fcn<\/em>“. Bel\u0259 ki, 1820-ci ill\u0259rin sonlar\u0131nda \u0130randan olan erm\u0259ni miqrantlar\u0131n m\u0259skunla\u015fd\u0131r\u0131lmas\u0131, el\u0259c\u0259 d\u0259 Qafqaz\u0131n dig\u0259r b\u00f6lg\u0259l\u0259rind\u0259n olan erm\u0259nil\u0259rin k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si v\u0259 eyni vaxtda m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n \u00f6z torpaqlar\u0131ndan k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si yolu il\u0259 Qaraba\u011f \u0259halisinin etnik t\u0259rkibinin s\u00fcni \u015f\u0259kild\u0259 d\u0259yi\u015fdirilm\u0259sin\u0259 ba\u015flan\u0131ld\u0131.<\/span><\/span><\/p>\n Buna baxmayaraq, 1867-ci ild\u0259 ke\u00e7mi\u015f Qaraba\u011f xanl\u0131\u011f\u0131n\u0131n torpaqlar\u0131nda yarad\u0131lan Yelizavetpol (G\u0259nc\u0259) quberniyas\u0131n\u0131n d\u00f6rd q\u0259zas\u0131nda yar\u0131m \u0259srd\u0259n art\u0131q m\u00fcdd\u0259td\u0259 m\u00fctl\u0259q \u0259ks\u0259riyy\u0259ti t\u00fcrk olan m\u00fcs\u0259lmanlar (bu, h\u0259m d\u0259 Z\u0259ng\u0259zura <\/strong>aiddir, Qaraba\u011f xanl\u0131\u011f\u0131n\u0131n ke\u00e7mi\u015f v\u0259ziri Mirz\u0259 Camal\u0131n dediyin\u0259 g\u00f6r\u0259, “Nax\u00e7\u0131van\u0131n Z\u0259ng\u0259zur mahallar\u0131” 1750-ci ill\u0259rd\u0259 onun t\u0259rkibin\u0259 daxil edilmi\u015fdi.[Mirz\u0259 Camal Cavan\u015fir Qaraba\u011fski. Qaraba\u011f tarixi; “Qafqaz” q\u0259zeti 1855 \u211662, Tiflis \/\/ Az\u0259rbaycan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131 t\u0259r\u0259find\u0259n yenid\u0259n n\u0259\u015fr olunmu\u015fdur, Bak\u0131 1959]<\/span>).<\/span><\/p>\n Etnik qruplar\u0131n say\u0131 g\u00f6st\u0259rilm\u0259s\u0259 d\u0259, 1876<\/strong>-c\u0131 ild\u0259 siyah\u0131yaalmada “\u00fcst\u00fcnl\u00fck t\u0259\u015fkil ed\u0259n xalq” ad\u0131 verildi. Qaraba\u011f \u0259razisind\u0259 m\u00f6vcud olan d\u00f6rd q\u0259zadak\u0131 14 m\u0259nt\u0259q\u0259d\u0259n 12-d\u0259 \u201c\u00fcst\u00fcnl\u00fck t\u0259\u015fkil ed\u0259n xalq\u201d ilk n\u00f6vb\u0259d\u0259 \u201ctatarlar\u201dd\u0131r (y\u0259ni t\u00fcrkl\u0259r)<\/span>. V\u0259 yaln\u0131z iki m\u0259nt\u0259q\u0259d\u0259-erm\u0259nil\u0259rdir (Xank\u0259ndi \u2013 \u015eu\u015fa q\u0259zas\u0131nda, Qaraqlis \u2013 Z\u0259ng\u0259zur q\u0259zas\u0131nda).<\/span><\/p>\n \u00dcst\u0259lik, 1923-c\u00fc ild\u0259 Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011f\u0131n Erm\u0259ni Muxtar Vilay\u0259tinin yarad\u0131lmas\u0131 \u00fc\u00e7\u00fcn \u0259sasa \u00e7evrilmi\u015f \u015eu\u015fa q\u0259zas\u0131nda d\u00f6rd m\u0259nt\u0259q\u0259nin ikisind\u0259 1876-c\u0131 il siyah\u0131yaalmas\u0131nda erm\u0259nil\u0259rd\u0259n \u00fcmumiyy\u0259tl\u0259 b\u0259hs edilmir. Erm\u0259ni k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259r aras\u0131nda demoqrafik bumun n\u0259tic\u0259l\u0259ri\u00a0 <\/strong><\/span><\/p>\n \u0130lk d\u0259f\u0259 Qaraba\u011f \u0259halisinin etnik t\u0259rkibind\u0259 a\u015fkar d\u0259yi\u015fiklikl\u0259r 1880-ci ill\u0259rd\u0259 ba\u015f verdi.<\/span><\/p>\n 1886<\/strong>-c\u0131 ild\u0259 Qafqaz Statistika Komit\u0259si Yelizavetpol (G\u0259nc\u0259) quberniyas\u0131n\u0131n ail\u0259 siyah\u0131lar\u0131n\u0131n bir s\u0131ra m\u0259lumatlar\u0131n\u0131 d\u0259rc etdi. Bundan bel\u0259 \u00e7\u0131x\u0131r ki, ke\u00e7mi\u015f Qaraba\u011f xanl\u0131\u011f\u0131n\u0131n \u0259razisind\u0259 erm\u0259nil\u0259rin art\u0131q \u0259halinin 58%-ni t\u0259\u015fkil etdikl\u0259ri \u015eu\u015fa xanl\u0131\u011f\u0131 istisna olmaqla, b\u00fct\u00fcn q\u0259zalarda “tatarlar \u00fcst\u00fcnl\u00fck t\u0259\u015fkil edir”. 1889<\/strong>-cu ilin statistik m\u0259lumatlar\u0131na g\u00f6r\u0259 is\u0259 ke\u00e7mi\u015f Qaraba\u011f xanl\u0131\u011f\u0131n\u0131n d\u00f6rd q\u0259zas\u0131ndan yaln\u0131z \u015eu\u015fa q\u0259zas\u0131n\u0131n \u0259razisind\u0259 erm\u0259nil\u0259r \u00fcst\u00fcnl\u00fcy\u00fc saxlam\u0131\u015flar, halbuki 1886-c\u0131 ild\u0259n sonra \u0259halinin t\u0259rkibind\u0259 onlar\u0131n say\u0131 58%-d\u0259n 54.5%-\u0259 q\u0259d\u0259r azalm\u0131\u015fd\u0131. Dig\u0259r bir q\u0259zada, Z\u0259ng\u0259zur q\u0259zas\u0131nda erm\u0259nil\u0259r sakinl\u0259rin tam yar\u0131s\u0131n\u0131 (% 49.4) t\u0259\u015fkil edirdi. Qaraba\u011f\u0131n \u0259sas \u015f\u0259h\u0259ri \u015eu\u015fada is\u0259 erm\u0259nil\u0259r art\u0131q \u0259h\u0259miyy\u0259tli d\u0259r\u0259c\u0259d\u0259 \u00fcst\u00fcnl\u00fck t\u0259\u015fkil edirdil\u0259r (60%). M\u00fcs\u0259lmanlar is\u0259 yaln\u0131z iki q\u0259zada \u2013 C\u0259bray\u0131l (75.5%) v\u0259 Cavan\u015fir (70%) q\u0259zalar\u0131nda a\u00e7\u0131q-a\u015fkar \u00e7oxluqda qal\u0131rd\u0131lar. \u00dcmumilikd\u0259 Qaraba\u011fda 54,5% m\u00fcs\u0259lmanlar yen\u0259 d\u0259 45,5% erm\u0259nil\u0259r\u0259 qar\u015f\u0131 \u00fcst\u00fcnl\u00fck t\u0259\u015fkil edirdil\u0259r. Nec\u0259 ola bil\u0259rdi ki, h\u0259l\u0259 1876-c\u0131 ild\u0259 m\u00fcs\u0259lmanlar Qaraba\u011f\u0131n d\u00f6rd q\u0259zas\u0131n\u0131n \u0259ks\u0259riyy\u0259tind\u0259, 1889-cu ild\u0259 is\u0259 yaln\u0131z ikisind\u0259 \u00e7oxluqda idil\u0259r? Cavab t\u0259kc\u0259 yuxar\u0131da t\u0259svir olunan m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si siyas\u0259tind\u0259 deyil, h\u0259m d\u0259 Rusiya hakimiyy\u0259ti t\u0259r\u0259find\u0259n 1828-1830-cu ill\u0259rd\u0259 \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259d\u0259n g\u0259l\u0259n erm\u0259nil\u0259r \u00fc\u00e7\u00fcn yarad\u0131lan \u015f\u0259raitd\u0259dir.<\/span><\/p>\n Bel\u0259 ki, 26 fevral 1828-ci il tarixli “\u0130randan erm\u0259nil\u0259rin k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sinin t\u0259\u015fkili haqq\u0131nda” “\u0259mrl\u0259rd\u0259n” birind\u0259\u00a0 Ba\u015f Komandan Paskevi\u00e7 g\u00f6st\u0259rirdi:<\/span><\/p>\n “…K\u0259ndlil\u0259r\u0259 kifay\u0259t q\u0259d\u0259r \u0259lveri\u015fli torpaqlar veril\u0259c\u0259k v\u0259 6 il vergil\u0259rd\u0259n (d\u00f6vl\u0259t vergil\u0259ri), 3 il m\u00fcdd\u0259tin\u0259 zemstvo vergisind\u0259n (regional v\u0259 b\u0259l\u0259diyy\u0259 vergil\u0259ri) azad olacaqlar<\/em>“. Eyni s\u0259n\u0259dd\u0259n g\u00f6r\u00fcnd\u00fcy\u00fc kimi, h\u0259r k\u00f6\u00e7k\u00fcn ail\u0259si d\u00f6vl\u0259td\u0259n 10 g\u00fcm\u00fc\u015f rubl m\u0259bl\u0259\u011find\u0259 bird\u0259f\u0259lik yard\u0131m almaq h\u00fcququna malik idi.\u00a0\u00a0<\/span><\/p>\n 29 fevral 1828-ci il tarixli dig\u0259r “\u0259mr”d\u0259 Paskevi\u00e7 erm\u0259ni miqrantlar\u0131n\u0131n yerl\u0259\u015fdirilm\u0259sin\u0259 dair a\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 g\u00f6st\u0259ri\u015fi verir: “K\u0259ndl\u0259r \u00fc\u00e7\u00fcn \u0259n \u0259lveri\u015fli, sa\u011flam v\u0259 yax\u015f\u0131 su \u00e7at\u0131\u015fmazl\u0131\u011f\u0131 olmayan yerl\u0259r se\u00e7ilsin<\/em>“. Erm\u0259nil\u0259rin \u0130randan k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sin\u0259 bilavasit\u0259 r\u0259hb\u0259rlik ed\u0259n Paskevi\u00e7in tabeliyind\u0259 olan polkovnik Lazarev 30 mart 1828-ci ild\u0259 miqrantlara m\u00fcraci\u0259tind\u0259 qeyd etmi\u015fdir:<\/span><\/p>\n “…Rusiyan\u0131n Alic\u0259nab H\u00f6kmdar\u0131 k\u00f6\u00e7m\u0259k ist\u0259y\u0259nl\u0259ri \u00f6z d\u00f6vl\u0259tind\u0259 \u2013 ist\u0259dikl\u0259ri yerd\u0259, qism\u0259n \u0259kilmi\u015f,\u00a0 bol m\u0259hsullu torpaqlar \u0259ld\u0259 ed\u0259 bil\u0259c\u0259kl\u0259ri \u0130r\u0259van, Nax\u00e7\u0131van v\u0259 Qaraba\u011fda etibarl\u0131, sakit v\u0259 rahat s\u0131\u011f\u0131nacaqla t\u0259min edir…<\/em>“. “Bu k\u00f6\u00e7k\u00fcn erm\u0259nil\u0259r Qaraba\u011f silsil\u0259sinin \u015fimal-\u015f\u0259rq yamaclar\u0131n\u0131n k\u0259nd t\u0259s\u0259rr\u00fcfat\u0131 \u00fc\u00e7\u00fcn \u0259n \u0259lveri\u015fli vadil\u0259rind\u0259 v\u0259 Qaraba\u011f d\u00fcz\u00fcn\u00fcn suvar\u0131lan hiss\u0259l\u0259rind\u0259 m\u0259skunla\u015fd\u0131lar<\/em>“. Bel\u0259likl\u0259, \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259d\u0259n g\u0259l\u0259n erm\u0259nil\u0259rin m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131 \u0259n yax\u015f\u0131 yerl\u0259rd\u0259n s\u0131x\u0131\u015fd\u0131r\u0131b \u00e7\u0131xarmas\u0131 il\u0259 yana\u015f\u0131, h\u00f6kum\u0259t onlar \u00fc\u00e7\u00fcn daha \u0259lveri\u015fli sosial-iqtisadi \u015f\u0259rait d\u0259 yarad\u0131rd\u0131.<\/span> \u00c7\u00fcnki d\u00f6vl\u0259t m\u00fcs\u0259lmanlar \u00fc\u00e7\u00fcn he\u00e7 bir imtiyaz t\u0259tbiq etm\u0259mi\u015fdi. N\u0259tic\u0259 olaraq, 1830-cu ill\u0259rd\u0259 k\u00f6\u00e7k\u00fcn erm\u0259nil\u0259r x\u00fcsusi imtiyazlardan istifad\u0259 edirdil\u0259r. Bu, do\u011fum say\u0131n\u0131n artmas\u0131na t\u0259sir g\u00f6st\u0259rm\u0259y\u0259 bilm\u0259zdi. Bel\u0259 ki, 1880-ci il\u0259 q\u0259d\u0259r erm\u0259ni k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259ri aras\u0131nda k\u00fctl\u0259vi miqrasiyan\u0131n v\u0259 demoqrafik partlay\u0131\u015f\u0131n n\u0259tic\u0259l\u0259ri Qaraba\u011f \u0259halisinin etnik t\u0259rkibind\u0259 k\u00f6kl\u00fc d\u0259yi\u015fiklikl\u0259r\u0259 s\u0259b\u0259b oldu. Buna \u0259lav\u0259 olaraq, ki\u00e7ik miqyasda da olsa, erm\u0259ni k\u00f6\u00e7k\u00fcnl\u0259rinin ax\u0131n\u0131 b\u00fct\u00fcn XIX \u0259sr boyu davam etdi.<\/span><\/p>\n “Erm\u0259nil\u0259rin say\u0131 erm\u0259nil\u0259rin d\u00f6vri immiqrasiyas\u0131 v\u0259 onlar\u0131n<\/span> t\u0259bii art\u0131m\u0131 n\u0259tic\u0259sind\u0259… durmadan art\u0131rd\u0131 – Bunun \u00fc\u00e7\u00fcn Rusiyada<\/em> (y\u0259ni imperiyan\u0131n C\u0259nubi Qafqaz vilay\u0259tl\u0259rind\u0259) \u0259lveri\u015fli \u015f\u0259rait var idi<\/em>.”<\/span><\/p>\n [N Tavakalyan. \u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si v\u0259 onun m\u00fct\u0259r\u0259qqi \u0259h\u0259miyy\u0259ti \/\/ Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131n\u0131n ictimai elml\u0259r b\u00fclleteni. \u0130r\u0259van, 1978\u00a0 \u211610, s\u0259h. 13]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n M\u0259\u015fhur sovet \u015f\u0259rq\u015f\u00fcnas\u0131 1928-ci ilin yay\u0131nda Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011fa etnoqrafik ekspedisiyas\u0131na r\u0259hb\u0259rlik etmi\u015f \u0130lya Petru\u015fevski erm\u0259nil\u0259rin Arak\u00fcl\u00a0 k\u0259ndind\u0259n (Xocav\u0259nd rayonu) b\u0259hs etmi\u015fdir. Ya\u015fl\u0131 adamlardan birinin dediyi kimi,” indiki Arak\u00fcl k\u0259ndlil\u0259rinin babalar\u0131<\/em>“\u0130ran Qarada\u011f\u0131ndan<\/em> (\u0130ran\u0131n \u015fimal-q\u0259rbi) yetmi\u015f il \u0259vv\u0259l<\/em>“, y\u0259ni t\u0259xmin\u0259n 1850-ci ill\u0259rin ax\u0131rlar\u0131nda \u2013 1860-c\u0131 ill\u0259rin \u0259vv\u0259ll\u0259rind\u0259 g\u0259libl\u0259r. Bu, erm\u0259nil\u0259rin 1828-1830-cu ill\u0259rd\u0259ki k\u00fctl\u0259vi miqrasiyas\u0131ndan sonra da \u00f6z k\u0259ndl\u0259rinin\u00a0 \u0259sas\u0131n\u0131 qoymaqla, onlar\u0131n b\u00fct\u00f6v icmalarla Qaraba\u011fa k\u00f6\u00e7m\u0259l\u0259rinin davam etm\u0259sin\u0259<\/span> s\u00fcbutdur (ad\u0259t\u0259n, \u0130randa v\u0259 ya T\u00fcrkiy\u0259d\u0259 eyni \u0259razid\u0259 ya\u015fam\u0131\u015f erm\u0259nil\u0259r C\u0259nubi Qafqaza k\u00f6\u00e7d\u00fckd\u0259n sonra da birg\u0259 m\u0259skunla\u015f\u0131rd\u0131lar). Rusiya imperiyas\u0131n\u0131n s\u00fcqutu \u0259r\u0259f\u0259sind\u0259 Qaraba\u011f\u0131n etnik t\u0259rkibi <\/strong><\/span><\/p>\n XIX \u0259srin sonu-XX \u0259srin \u0259vv\u0259ll\u0259rind\u0259 1828-1830-cu ill\u0259rd\u0259 \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259 erm\u0259nil\u0259rinin k\u00fctl\u0259vi miqrasiyas\u0131n\u0131n, sonradan da onlar\u0131n aras\u0131nda demoqrafik partlay\u0131\u015f\u0131n t\u0259siri n\u0259z\u0259r\u0259 \u00e7arpacaq d\u0259r\u0259c\u0259d\u0259 azalma\u011fa ba\u015flad\u0131. Ke\u00e7mi\u015f Qaraba\u011f xanl\u0131\u011f\u0131n\u0131n \u0259razisind\u0259 m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n v\u0259 erm\u0259nil\u0259rin nisb\u0259ti 1889-1914-c\u00fc ill\u0259r\u0259 q\u0259d\u0259r <\/strong>sonuncunun lehin\u0259 d\u0259yi\u015fm\u0259yi dayand\u0131. \u00dcmumilikd\u0259, Qaraba\u011f \u00fczr\u0259 erm\u0259nil\u0259rin nisb\u0259ti 45.5%-d\u0259n (1889) 41%-\u0259 q\u0259d\u0259r(1914)<\/span> azald\u0131, m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n nisb\u0259ti is\u0259, dem\u0259k olar ki, d\u0259yi\u015fm\u0259di v\u0259 55% s\u0259viyy\u0259sind\u0259 qald\u0131.<\/span><\/p>\n Qaraba\u011f\u0131n ayr\u0131-ayr\u0131 rayonlar\u0131 \u00fczr\u0259 etnik dinamika a\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 kimi idi:<\/span><\/p>\n Etnik nisb\u0259tin d\u0259yi\u015fm\u0259sin\u0259 t\u0259siri olmu\u015fdur:<\/span><\/p>\n \u018fg\u0259r 1889-1914-c\u00fc ill\u0259rin dinamikas\u0131 davam ets\u0259ydi v\u0259 1917-ci ild\u0259 Rusiya imperiyas\u0131n\u0131n s\u00fcqutu il\u0259 k\u0259silm\u0259s\u0259ydi, sonrak\u0131 bir ne\u00e7\u0259 onillikd\u0259 Qaraba\u011f \u0259halisinin t\u0259rkibind\u0259 erm\u0259nil\u0259rin say\u0131 35-30%-\u0259 q\u0259d\u0259r azalm\u0131\u015f olard\u0131.<\/span><\/p>\n Erm\u0259nil\u0259rin say \u00e7oxlu\u011funun etnik t\u0259mizl\u0259m\u0259 yolu il\u0259 t\u0259min edilm\u0259si<\/strong><\/span><\/p>\n Rusiya imperiyas\u0131n\u0131n s\u00fcqutu tarixd\u0259 ilk d\u0259f\u0259 olaraq erm\u0259nil\u0259rl\u0259 t\u00fcrkl\u0259r aras\u0131nda uzunm\u00fcdd\u0259tli v\u0259 tammiqyasl\u0131 m\u00fcnaqi\u015f\u0259y\u0259 s\u0259b\u0259b oldu. 1918-ci ild\u0259n 1920-ci il aprelin ax\u0131r\u0131na q\u0259d\u0259r \u015eu\u015fa q\u0259zas\u0131ndak\u0131 toqqu\u015fmalar gah s\u0259ngimi\u015f, gah da yenid\u0259n ba\u015flam\u0131\u015f, Z\u0259ng\u0259zur q\u0259zas\u0131nda is\u0259 h\u0259rbi \u0259m\u0259liyyatlar 1921-ci ilin yay\u0131na q\u0259d\u0259r davam etmi\u015fdir.<\/span><\/p>\n 1918-ci ild\u0259 milliyy\u0259t\u00e7i Da\u015fnaksutyun Partiyas\u0131n\u0131n r\u0259hb\u0259rliyi il\u0259 elan edilmi\u015f Erm\u0259nistan Respublikas\u0131 \u00f6z \u0259razisini \u0259sas\u0259n m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n m\u0259skunla\u015fd\u0131\u011f\u0131 vilay\u0259tl\u0259r hesab\u0131na geni\u015fl\u0259ndirm\u0259y\u0259 \u00e7al\u0131\u015f\u0131rd\u0131. Bunun \u00fc\u00e7\u00fcn orada erm\u0259nil\u0259rin say \u00e7oxlu\u011fun s\u00fcni sur\u0259td\u0259 t\u0259min etm\u0259k m\u0259qs\u0259dil\u0259 m\u00fcs\u0259lman \u0259halinin q\u0131r\u0131lmas\u0131 v\u0259 qovulmas\u0131 siyas\u0259ti apar\u0131lm\u0131\u015fd\u0131r.<\/span><\/p>\n 1920-1930-cu ill\u0259rd\u0259 Qafqazda i\u015fl\u0259mi\u015f m\u0259\u015fhur \u015f\u0259rq\u015f\u00fcnas \u0130lya Petru\u015fevski Erm\u0259nistan Respublikas\u0131 h\u00f6kum\u0259tinin h\u0259r\u0259k\u0259tl\u0259rini bel\u0259 t\u0259svir edirdi:<\/span><\/p>\n “1914-1918-ci ill\u0259r imperialist m\u00fcharib\u0259si v\u0259 1919-1920-ci ill\u0259r Zaqafqaziyada v\u0259t\u0259nda\u015f m\u00fcharib\u0259si zaman\u0131 da\u015fnaqtsutyun\u00e7ular\u0131n qanl\u0131 avant\u00fcralar taktikas\u0131 v\u0259 “d\u0259nizd\u0259n-d\u0259niz\u0259” b\u00f6y\u00fck hAyastan namin\u0259 milli \u0259dav\u0259tin k\u0259ndlil\u0259r\u0259 yad olan s\u00fcni \u015f\u0259kild\u0259 q\u0131z\u0131\u015fd\u0131r\u0131lmas\u0131 il\u0259 ba\u011fl\u0131 siyas\u0259ti…”.\u00a0<\/em>[\u0130. Petru\u015fevski. Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011f k\u0259ndlil\u0259rinin xristianl\u0131qdan \u0259vv\u0259l inanclar\u0131 haqq\u0131nda. Bak\u0131, 1930. s\u0259h. 12]<\/u><\/span><\/a><\/span><\/p>\n “Erm\u0259ni h\u00f6kum\u0259ti” \u201cDa\u015fnaksutyun” partiyas\u0131n\u0131n simas\u0131nda Z\u0259ng\u0259zurun v\u0259 dig\u0259r q\u0259zalar\u0131n m\u00fcs\u0259lman \u00fcns\u00fcr\u00fcnd\u0259n s\u0131rf erm\u0259ni \u0259razil\u0259ri yaratma\u011fa \u00e7al\u0131\u015f\u0131rd\u0131…”, –<\/em> dey\u0259 “Kommunist” q\u0259zeti 20 iyul 1920-ci ild\u0259 qeyd edirdi.<\/u><\/a><\/span><\/p>\n Erm\u0259nistan XIX \u0259srd\u0259 \u015eu\u015fa v\u0259 Z\u0259ng\u0259zur q\u0259zalar\u0131nda erm\u0259nil\u0259rin \u0130ran v\u0259 T\u00fcrkiy\u0259d\u0259n k\u00fctl\u0259vi miqrasiyas\u0131, el\u0259c\u0259 d\u0259 m\u00fcs\u0259lmanlar\u0131n oradan s\u0131x\u0131\u015fd\u0131r\u0131lmas\u0131 n\u0259tic\u0259sind\u0259 yaranm\u0131\u015f demoqrafik v\u0259ziyy\u0259td\u0259n istifad\u0259 ed\u0259r\u0259k, h\u0259min \u0259razil\u0259ri \u00f6z \u0259razisi kimi elan etmi\u015fdir. 6 may 1919-cu ild\u0259 bu respublikan\u0131n xarici i\u015fl\u0259r nazirinin m\u00fcavini Aleksandr Xatisyan Paris S\u00fclh konfrans\u0131nda erm\u0259ni n\u00fcmay\u0259nd\u0259 hey\u0259tinin s\u0259dri Avetis Aqaronyana yaz\u0131rd\u0131: “Biz Erm\u0259nistan\u0131n ayr\u0131lmaz hiss\u0259si olan Qaraba\u011f \u00fcz\u0259rind\u0259 Az\u0259rbaycan hakimiyy\u0259tini m\u00fcv\u0259qq\u0259ti d\u0259 olsa tan\u0131ya bilm\u0259rik<\/em>“, \u00a0[Q Mahmuryan. Qaraba\u011f Qubernatorlu\u011fu – Z\u0259ng\u0259zur v\u0259 1918-1919-cu ill\u0259rd\u0259 Qaraba\u011fda B\u00f6y\u00fck Britaniya siyas\u0259ti. Gitutyun N\u0259\u015friyyat\u0131, \u0130r\u0259van 2007. S\u0259h.159]<\/span>. Halbuki, Qaraba\u011f \u0259halisi aras\u0131nda erm\u0259nil\u0259r o zaman 40%-\u0259 yax\u0131n idil\u0259r. bu \u0259razi is\u0259 min be\u015f ild\u0259n \u00e7ox \u0259vv\u0259l Erm\u0259nistana m\u0259xsus olub, \u00f6z\u00fc d\u0259 yaln\u0131z q\u0259dim Albaniyan\u0131n q\u0259rb \u0259yal\u0259tl\u0259rinin i\u015f\u011fal\u0131 hesab\u0131na<\/a>.<\/span><\/p>\n
\n<\/strong><\/span>
\nErm\u0259nil\u0259rin miqrasiyas\u0131na q\u0259d\u0259r Qaraba\u011f\u0131n etnik t\u0259rkibi<\/strong><\/span><\/p>\n
\n[\u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Cild I (1801-1813. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131n\u0131n n\u0259\u015friyyat\u0131. \u0130r\u0259van, 1972. S\u0259h. 562]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n<\/span>[1823-c\u00fc ild\u0259 G\u00fcrc\u00fcstan\u0131n Ba\u015f Qubernatoru Yermolovun \u0259mri il\u0259 h\u0259qiqi d\u00f6vl\u0259t m\u00fc\u015faviri Moqilevin v\u0259 Polkovnik 2-ci Yermolov t\u0259r\u0259find\u0259n t\u0259rtib edilmi\u015f Qaraba\u011f vilay\u0259tinin t\u0259sviri. Tiflis, 1866]<\/span><\/span><\/p>\n
\n[Qafqaz yerl\u0259rinin v\u0259 tayfalar\u0131n\u0131n t\u0259sviri \u00fc\u00e7\u00fcn materiallar toplusu. Qafqaz t\u0259dris dair\u0259si idar\u0259sinin n\u0259\u015fri. Tiflis, 1891 \/ \/ \u015e\u00f6b\u0259 I\u00a0 Zaqafqaziyan\u0131n b\u0259zi ya\u015fay\u0131\u015f m\u0259nt\u0259q\u0259l\u0259rind\u0259 s\u0259n\u0259t d\u0259rsl\u0259ri, s\u0259h. 62-79]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n[\u0130. F. Paskevi\u00e7in \u0130. \u0130. Dibi\u00e7\u0259 Erm\u0259nil\u0259rin \u0130randan Rusiyaya k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si haqq\u0131nda 26.05.1828-ci il tarixli raportu A\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 m\u0259nb\u0259d\u0259n sitat g\u0259tirilir: \u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 497<\/a>]<\/span><\/p>\n
\n[<\/u>Erm\u0259nil\u0259rin \u0130randan k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si \u00fczr\u0259 r\u0259hb\u0259r polkovnik Lazarevin Qafqazdak\u0131 Rusiya qo\u015funlar\u0131n\u0131n komandan\u0131 general Paskevi\u00e7\u0259 24.12.1829\u00a0 tarixli hesabat\u0131ndan. A\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 m\u0259nb\u0259d\u0259n sitat g\u0259tirilir: S. Qlinka Adderbidjan\u00a0erm\u0259nil\u0259rinin Rusiya s\u0259rh\u0259dl\u0259rin\u0259 k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sinin t\u0259sviri. Moskva, 183. S\u0259h. 127<\/a>]<\/u>\u00a0\u00a0<\/span><\/p>\n
\n[M. Z. Arqutinski-Dolqorukovun \u0130. F. Paskevi\u00e7\u0259 b\u0259yazit erm\u0259nil\u0259rinin Erm\u0259ni vilay\u0259tin\u0259 k\u00f6\u00e7m\u0259k ist\u0259yi haqq\u0131nda raportu, yanvar 1830-cu il. A\u015fa\u011f\u0131dak\u0131 m\u0259nb\u0259d\u0259n sitat g\u0259tirilir: \u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 602]<\/a><\/span><\/p>\n
\n[Eyrie (Eyriere) r\u0259hb\u0259rliyi alt\u0131nda frans\u0131z dilind\u0259 t\u0259rtib edilmi\u015f v\u0259 qravyuralar il\u0259 b\u0259z\u0259dilmi\u015f Asiya \u0259traf\u0131nda m\u0259nz\u0259r\u0259li s\u0259yah\u0259t. Moskva, 1840. S\u0259h. 25]<\/a><\/span><\/p>\n
\n[Statistik, etnoqrafik, topoqrafik v\u0259 maliyy\u0259 bax\u0131m\u0131ndan Rusiyan\u0131n Qafqazdak\u0131 m\u00fclkl\u0259rinin icmal\u0131. Sankt-Peterburq, 1836. I hiss\u0259, s\u0259h. 20]<\/a><\/span><\/p>\n\n
\n[A. S. Qriboyedov \u0130ki cildd\u0259 \u0259s\u0259rl\u0259ri Moskva: ” Pravda” n\u0259\u015friyyat\u0131, 1971 Cild II \u2013 s\u0259h. 339-340]<\/a><\/span><\/p>\n
\n[\u0130. Qazaryan, 1828-ci ild\u0259 erm\u0259nil\u0259rin \u0130randan erm\u0259ni vilay\u0259tin\u0259 k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259si \/\/ Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131 \u21167, 1957. S\u0259h. 68]\u00a0<\/a><\/span><\/p>\n
\n[\u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 467]<\/a><\/span><\/span><\/p>\n
\n[1891-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi. Tiflis, 1890. “Zaqafqaziya m\u0259kan\u0131 v\u0259 \u0259halisi haqq\u0131nda m\u0259lumatlar” \u0259lav\u0259si, s\u0259h 9-11]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n[Qafqaz t\u0259qvimi. Tiflis, 1908. s\u0259h. 81-82]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n[1892-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi . Tiflis, 1891. “Zaqafqaziya m\u0259kan\u0131 v\u0259 \u0259halisi haqq\u0131nda m\u0259lumat” \u0259lav\u0259si, s\u0259h. 24-25 ]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n[\u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 464]<\/a><\/span><\/span><\/p>\n
\n[\u015e\u0259rqi Erm\u0259nistan\u0131n Rusiyaya birl\u0259\u015fdirilm\u0259si. S\u0259n\u0259dl\u0259r toplusu. Erm\u0259nistan SSR Elml\u0259r Akademiyas\u0131, \u0130r\u0259van, 1972. c. II (1814-1830), s\u0259h. 467]<\/a><\/span><\/span><\/p>\n
\n[S Qlinka. Adderbidjan erm\u0259nil\u0259rinin Rusiya s\u0259rh\u0259dl\u0259rin\u0259 k\u00f6\u00e7\u00fcr\u00fclm\u0259sinin t\u0259sviri. Moskva, 183. S\u0259h. 108]<\/a><\/span><\/span><\/p>\n
\n[Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011f muxtar vilay\u0259ti. Sovet Sosialist Respublikalar\u0131 \u0130ttifaq\u0131n\u0131n Atlas\u0131. SSSR M\u0130K N\u0259\u015friyyat\u0131, 1928]<\/span><\/a><\/span><\/p>\n
\n[\u0130 Petru\u015fevski\u00a0 Da\u011fl\u0131q Qaraba\u011f k\u0259ndlil\u0259rinin xristianl\u0131qdan \u0259vv\u0259lki inanclar\u0131 haqq\u0131nda. Bak\u0131, 1930. S\u0259h. 21]<\/span><\/span><\/p>\n\n
\n[1892-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi . Tiflis, 1891. S\u0259h. 24-25; <\/a>1897-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi. Tiflis, 1896 \u015e\u00f6b\u0259 V, s\u0259h. 44-45<\/a>; <\/span>1907-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi. Tiflis, 1906.\u00a0 III\u00a0 \u018flav\u0259 “1897-ci il siyah\u0131ya almas\u0131n\u0131n m\u0259lumatlar\u0131na \u0259sas\u0259n, Zaqafqaziya diyar\u0131n\u0131n \u0259halisinin dini etiqad v\u0259 ana dili \u00fczr\u0259 b\u00f6l\u00fc\u015fd\u00fcr\u00fclm\u0259si”, s\u0259h. 105-110<\/a>; “1 yanvar 1905-ci il tarixin\u0259 Yelizavetpol quberniyas\u0131n\u0131n yerli \u0259halisi” \u018flav\u0259si, s\u0259h. 234-237<\/a>; 1915-ci il \u00fc\u00e7\u00fcn Qafqaz t\u0259qvimi. Tiflis, 1914. Statistika \u015f\u00f6b\u0259si s\u0259h. 230-233]<\/a><\/span><\/span><\/li>\n<\/ul>\n\n